Dernekleri Kim Denetler? Dernekler Nasıl Denetlenir?
DERNEKLERİN DENETİMİ
Dernekler bir taraftan organlarından biri olan denetleme kurulu tarafından iç denetime tabi tutulurken bir taraftan da çeşitli kurullar tarafından dış denetime tabi tutulurlar. İç denetime dernek organlarından denetleme kurulu ile ilgili kısımda yer verildiğinden burada sadece dış denetime yer verilecektir.
I – Genel Denetim
“Derneklerin yönetim yerleri, müesseseleri ve her çeşit eklentileri, defterleri, hesap ve işlemleri, İçişleri Bakanlığı veya bulundukları yerin en büyük mülki amiri tarafından her zaman denetlenebilir. İçişleri Bakanlığı bu denetlemeyi, Bakanlık Teftiş Kurulu, Emniyet Genel Müdürlüğü Teftiş Kurulu, Dernekler Özel Denetleme Grubu elemanları veya Bakanlık ve Emniyet Müdürlüğü merkez teşkilatında görevli diğer memurlar aracılığıyla, en büyük mülki amirler bizzat veya görevlendirecekleri memur veya memurlar aracılığıyla yaptırır.
Dernekler, amaç ve faaliyetleriyle ilgili bulunan bakanlıklar tarafından ve ayrıca öğrenci dernekleri ilgili yüksek öğretim kurumunca, dini konulu dernekler, Diyanet İşleri Başkanlığınca, spor dernek ve kulüpleri de Beden Terbiyesi Gene1 Müdürlüğünce denetlenir.” (Dernekler Kanunu m.45)
II – Amaç ve Etkinlik Denetimi
“Derneklerin tüzüklerinde gösterilen amaç ve bu amacı gerçekleştirmek üzere sürdürüleceği belirtilen çalışma konuları doğrultusunda faaliyet gösterip göstermediklerini, işlemlerini, defterlerini ve hesaplarını mevzuata ve tüzüklerine uygun olarak yürütüp yürütmediklerini denetlemek üzere İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü bünyesinde bir Dernekler Özel Denetleme Grubu oluşturulur. Dernekler Öze1 Denetleme Grubunun kuruluşu, çalışma şekli ve denetleme esas ve usulleri bir yönetmelikle düzenlenir” (Dernekler Kanunu m.46)
III – Mali Denetim
“Kamu yararına çalışan derneklerin hesapları ve bu hesaplarla ilgili belge ve defterleri gerekli görülen hallerde, Maliye Bakanlığınca da denetlenir” (Dernekler Kanunu m.47)
Dernekler Kanunu’nun 61 inci maddesinin ikinci fıkrası uyarınca “Genel ve Katma bütçeli dairelerle mahalli idareler, kamu iktisadi teşebbüsleri ile bunlara bağlı müesseseler ve sermayesinin yarısından fazlası Devlete ait kuruluşlar ancak kamu yararına çalışan derneklere yardım edebileceklerdir. Bu hükmün bir sonucu olarak da 47 ve 63 üncü madde hükümleri gereğince kamu yararına çalışan dernekler Maliye Bakanlığınca denetleneceklerdir.
Mali denetim periyodik ve yasanın öngördüğü durumlar da yapılması gereken bir denetim değildir. Maliye ve Gümrük Bakanlığı’na ulaşan bilgiler, bildirimler ya da re’sen öngörülen gerekli hallerde yapılacak özel bir denetimdir.
2908 sayılı Dernekler Kanunu’nun 47 ve 63 üncü maddeleri gereğince yapılacak bu denetim ve incelemelerde;
– Derneğin hangi yıl kurulduğunu, ne zaman kamu yararına çalışan dernek vasfını kazandığı,
– Derneğin faaliyeti, bu faaliyetin kamu yararına çalışma şartlarını taşıyıp taşımadığı, halen bu koşulların korunup korunmadığı,
– Derneğin gelir ve giderleri, tutulması zorunlu olan defterlerin tutulup tutulmadığı, tasdiki mecburi olan defterlerin tasdik muamelelerinin tamamlanıp tamamlanmadığı, dernek gelirlerinin 2908 sayılı Kanunun 63 üncü maddesi ile 8.7.1982 tarih ve 17748 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan “Dernek Gelirlerinin Toplanmasında Kullanılacak Alındı Belgelerinin Biçimi, Bastırılması, Derneklere Satışında Alınacak Ücretin Belirlenmesi ve Kullananların Denetlenmesi Hakkında Yönetmelik hükümlerine uygun alındı belgeleriyle tahsil edilip ilgili defterlere kaydedilip kaydedilmediği,
– Giderlerin 213 sayılı Vergi Usul Kanunu’nun öngördüğü vesikalarla belgelendirilip belgelendirilmediği, konularına yer verilmesi gerekir.(*)
Kamu yararına çalışan dernek sıfatını taşımayan dernekler her halükârda mali denetime tabi tutulabileceği için, kanun koyucu bir karışıklık olmaması için kamu yararına çalışan derneklerin de gerekli görülen hallerde mali denetime tabi tutulacağını hüküm altına almıştır.
IV – Diğer
Dernekler ayrıca Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 108 inci maddesi ile 2443 sayılı Devlet Denetleme Kurulu Kurulması Hakkında Kanun’un 2/c maddesi hükmü gereğince her türlü denetime tabidir.
(*) Erol DOĞAN, a.g.e., sf. 84-85.