Bilgi Edinme Hakkı Nedir? Bilgi Edinme Nasıl Uygulanır?
BİLGİ EDİNME HAKKI
Bilgi edinme hakkı, idari usul ilkeleri içerisinde yer alan önemli haklardan birisi olarak idari işlem ve eylemlerle ilgili, idarenin elinde bulunan bilgi ve belgelerin kapsam dahilinde herkesçe talep edilebilmesini sağlayan bir haktır. Bilgi edinme hakkı, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin 28 Eylül 1997 tarihli 31 sayılı kararında bireyin idari işlemler karşısında korunmasını sağlayan haklardan birisi olarak ele alınmanın yanında, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 10 uncu maddesinde de “herkes görüşlerini açıklama ve anlatım özgürlüğüne sahiptir. Bu hak, kanaat özgürlüğü ile kamu otoritelerinin müdahalesi ve ülke sınırları söz konusu olmaksızın haber veya fikir almak ve vermek özgürlüğünü de içerir” şeklinde ifade özgürlüğü içerisinde düzenlenmiştir. Bilgi edinme hakkı bu çerçevede üçüncü kuşak haklar içerisinde değerlendirilmektedir.
Ülkemizde, bilgi edinme hakkına ilişkin olarak Anayasal düzeyde doğrudan bir hüküm yer almamış; bilgi edinme hakkı ayrı bir kanun konusu olarak düzenlenmiştir. Demokratik ve şeffaf yönetimin gereği olan eşitlik, tarafsızlık ve açıklık ilkelerine uygun olarak kişilerin bilgi edinme hakkını kullanmalarına ilişkin esas ve usulleri düzenlemek amacıyla 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu 2004 yılında yürürlüğe girmiştir. Ülkemizde bilgi edinme hakkına ilişkin hükümler içeren başka kanunlar da bulunmakla birlikte, esas kanun 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’dur. Bilgi Edinme Hakkı Kanununun Uygulamasına İlişkin Esas ve Usulleri düzenleyen yönetmelik de 27.04.2004 tarihli Resmi Gazetede yayımlanmıştır.
Bilgi edime hakkının kullanılması ile ilgili olarak; Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’nun 4’üncü maddesinde; “Herkes bilgi edinme hakkına sahiptir. Türkiye’de ikamet eden yabancılar ile Türkiye’de faaliyette bulunan yabancı tüzel kişiler, isteyecekleri bilgi kendileriyle veya faaliyet alanlarıyla ilgili olmak kaydıyla ve karşılıklılık ilkesi çerçevesinde, bu Kanun hükümlerinden yararlanırlar. Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası sözleşmelerden doğan hak ve yükümlülükleri saklıdır.” hükmüne yer verilerek gerçek ve tüzel kişilerin bilgi edinme hakkını kullanabilmesi öngörülmüş, ayrıca yabancılara da mütekabiliyet ilkesi çerçevesinde bu hak tanınmıştır.
Bilgi edinme hakkı, bireylerin devlet kurum ve kuruluşlarının görevlerinden dolayı sahip oldukları bilgilere ulaşabilme hakkıdır. Herkes bilgi edinme hakkına sahiptir. Hem vatandaşlar hem dernek, vakıf, şirket gibi tüzel kişiler bilgi edinme hakkına sahiptir.
Yabancılar belli koşullar dahilinde bilgi edinme hakkı yasasından yararlanabilir. Türkiye’de ikamet eden yabancılar ile Türkiye’de faaliyette bulunan yabancı tüzel kişiler, isteyecekleri bilgi kendileriyle veya faaliyet alanlarıyla ilgili olmak kaydıyla ve karşılıklılık ilkesi çerçevesinde yararlanırlar.
Bilgi Edinme Hakkı yasası bazı istisnalar dışında her tür konuyu kapsıyor. İstisnalar dahilinde güvenlik ve savunma, özel hayatın ve haberleşmenin gizliliği, önceden açıklanması ekonomik hayatı olumsuz yönde etkileyecek konular, istihbarata ilişkin bilgi ve belgeler yer alıyor. Bunların yanı sıra kurumlarda çalışanların disiplin gibi kişisel bilgileri de istisnalar dahilindedir.
Her kurum ve kuruluşa başvurarak bilgi almak mümkündür. Bilgi istenecek kamu kurum ve kuruluşlarına örnek olarak Bakanlıklar, Merkez Bankası, İMKB, Üniversiteler, ÖSYM, RTÜK, Belediyeler, Emniyet Müdürlüğü gösterilebilir. Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları da örneğin Baro, Mimarlar Odası, Tabipler Odası yasa uyarınca bilgi vermek zorundadır.
Kurum ve kuruluşlar, bazı istisnalar dışındaki her türlü bilgi veya belgeyi başvuranların yararlanmasına sunmakla yükümlüdür. Bütün kurum ve kuruluşların internet sayfalarında bu hakkın kullanımını sağlamak için bölüm düzenlenmiştir. Başvurulan kurum ve kuruluş söz konusu başvuruları etkin, süratli ve doğru sonuçlandırmakla görevlidir.
Bilgi edinme başvurusunun, başvurulan kurum ve kuruluşun elinde bulunan veya görevleri gereği bulunması gereken bilgi veya belgelere ilişkin olması gerekmektedir. Ayrı veya özel bir çalışma, araştırma, inceleme ya da analiz neticesinde ortaya konulabilecek bir bilgi veya belge için yapılacak başvurulara olumsuz cevap verilebilir. İstenilen bilgi veya belge, başvuru yapılan kurum ve kuruluştan başka bir yerde bulunmakta ise başvuru dilekçesi bu kurum ve kuruluşa gönderilecek ve durum ilgiliye yazılı olarak bildirilecektir.
Kanuna göre yayımlanmış veya kamuya açıklanmış bilgi veya belgeler bilgi edinme başvurularına konu olmamaktadır. Ancak ne şekilde, ne zaman ve nerede yayımlandığı veya açıklandığı başvurana bildirilir.
Kurum ve kuruluşların, başvuru sahibine istenen belgenin onaylı bir kopyasını vermelerinin esas olmakla birlikte, bilgi veya belgenin niteliği gereği kopyasının verilmesinin mümkün olmadığı veya kopya çıkarılmasının aslına zarar vereceği hallerde, ilgilinin yazılı veya basılı belgeler için, söz konusu belgenin aslını incelemesi ve not alabilmesinin, ses kaydı şeklindeki bilgi veya belgelerde bunları dinleyebilmesinin, görüntü kaydı şeklindeki bilgi veya belgelerde bunları izleyebilmesinin sağlanması, bilgi veya belgenin yukarıda belirtilenlerden farklı bir şekilde elde edilmesi mümkünse, belgeye zarar vermemek koşuluyla buna imkan sağlanması olanak sağlanması gerekmektedir.