TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARI

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARI

Türkiye’de petrol fiyatlarının oluşumunda ve artışında dünya petrol fiyatları ve döviz kurları yanında hükümetin müdahalesi de büyük önem taşımaktadır. Türkiye’de hükümetler, akaryakıt ürünlerinin çıkış fiyatlarının üzerinden Özel Tüketim Vergisi ve Katma Değer Vergisi almaktadır. Daha önce ülke içinde petrol fiyatlarındaki dalgalanmaları azaltan ve bir yandan da gelir sağlayan Akaryakıt Fiyat İstikrar Fonu, fonların kaldırılması ile birlikte işlevini maktu bir vergi olan Özel Tüketim Vergisi’ne devretmiş; Akaryakıt Tüketim Vergisi de bu verginin kapsamına alınmıştır. Hazine Müsteşarlığı tahminlerine göre, 1998 yılında kamunun petrol gelirlerinin %72’sini ATV, %21’ini ise KDV oluşturmuştur. Akaryakıt ürünleri ile ilgili toplam vergi ve fon gelirlerinin %44’ü motorin, %24’ü normal benzin ve %15’i süper benzinden kaynaklanmıştır. Bugün, ürün pompa satış fiyatlarının %70-75 kadarı ÖTV ve KDV olarak devlete kalırken, yaklaşık %22’si rafineri fiyatı olmakta ve %8’i dağıtım payı olarak bayilere ve ana dağıtım şirketlerine kalmaktadır. Örneğin, TÜPRAŞ’tan işlenerek çıkmış kurşunsuz benzinin litresi 323 bin TL iken, buna 1.074 bin TL ÖTV, 277 bin TL KDV, 132 bin TL benzin istasyonları için ve 11 bin TL deniz ve kara nakliyesi yapan özel şirketler için eklenmektedir. Böylece, kurşunsuz benzinin pompa satış fiyatı 1.817 bin TL olmaktadır. Ancak, vergi miktarı dünya petrol fiyatlarındaki gelişmelere göre Bakanlar Kurulu tarafından genellikle haftada bir revize edilmekte ve bu dağılımdaki oranlar sabit kalmamaktadır.[1]

Ürün pompa satış gelirlerinden dağıtım şirketlerine düşen pay azalmaktadır. 2002 yılı Kasım ayı itibariyle % 8,88 olan dağıtım payı 2003 yılı Haziran ayı itibariyle %7,24 olarak gerçekleşmiş ve bunun 3,98 puanını bayi, 3,26 puanını ana dağıtım şirketlerinin hissesi oluşturmuştur. Devletin vergi payı ise artarak 2002 yılında yaklaşık %68 olan değerinden 2003 yılında %75’lere çıkmıştır. 1998 yılında brüt kar payı %8,5 düzeylerinde olan bayiler, paylarının eski düzeye çıkartılmasını istemiş ve mevcut durumdan şikayetçi olduklarını belirtmişlerdir.[2] Bunun üzerine, bayi kar paylarının artırılması yönünde karar alınmıştır. Döviz kurlarındaki düşüş benzinin satış fiyatına yansıtılmayarak 19 bin lira fark vergiye eklenmiştir. Böylece satış fiyatı içindeki verginin oranı yüzde 73.39’dan yüzde 74.44’e çıkarken, bayi kar paylarının artırılması için gereken 280 trilyon TL ek kaynağın 50-60 trilyon TL’si bulunmuştur.[3]

Kibritçioğlu’nun[4] hesaplamalarına göre; 1990 yılı cari üretici fiyatlarını baz alan girdi-çıktı tablosu itibariyle, yerli ham petrol çıkarımı ve doğal gaz üretimi, tüm sektörlerin toplam maliyetlerinin %0,2’sini oluşturmaktadır. Yabancı ham petrol çıkarımı ve doğal gaz üretimi, toplam maliyetlerin %1,6’sını; yerli petrol arıtımı, %3,4’ünü (21 trilyon TL) ve yabancı petrol arıtımı ise %0,2’sini oluşturmaktadır. Buna göre, sektör maliyetlerinde yerli petrol ürünlerinin payı ön plana çıkmaktadır. Yerli petrol arıtımı yapan rafineri ve tasfiyehanelerin maliyetlerinin %65,3’ü ise yabancı ham petrol çıkarımı ve doğal gaz üretimi olmaktadır. İmalat sanayiinin (petrol arıtımı hariç) maliyetlerinin %2,6’sı yerli petrol ürünleri, %0,1’i yabancı petrol ürünleri ve %2,8’i elektrik olmaktadır.

1986-1997 döneminde ham petrol fiyatları nominal dolar kurları ile 225 ve TL cinsinden 285 kat yükselmiş, akaryakıt ürünlerindeki fiyat artışı ise 589 kata ulaşmıştır. Akaryakıt ürünlerinin fiyatındaki artışlar, bu dönemde 347 kat artan genel fiyat düzeyinin de çok üzerinde kalmıştır. Bu farklılığın temelinde, hükümetlerin akaryakıt ürünlerinden elde ettikleri vergi gelirinin 1986 yılından itibaren önem kazanması yatmaktadır.

[1] Hazine Müsteşarlığı, KİT Genel Müdürlüğü

[2] http://www.milliyet.com.tr, 10.06.2003

[3] http://www.milliyet.com.tr, 25.06.2003

[4] Kibritçioğlu, A., vd., (1999)