İnşaat İşletmelerinde Sipariş Maliyet Sistemi

Maliyet Muhasebesinin günümüzde önemi gittikçe artmaktadır….İşletmeler tarafından hangi maliyet muhasebesi yönteminin seçileceği son derece önem taşıyan bir konudur.

Bu noktada parça başı yada birim başı maliyetin tespit edilmesi konusunda sipariş maliyet sistemi ön plana çıkmaktadır….

Eğer üretim aşamasındaki safhaların maliyetleri karar vericiler açısından önemliyse safha maliyet sistemi ön olana çıkacaktır….

Konu ile ilgili olarak bir çok makale yazmış olan Muhasebat Başkontrolörü Ömer Köse tarafından yazılan makale aşağıda gösterilmiştir……

Maliyet muhasebesi, bir maliyet döneminde, maliyetle ilgili belgelere dayanarak maliyet türlerini belirleme, maliyetleri maliyet yerlerine yükleme, üretilen mal veya hizmetin gerçek maliyetini hesaplama, kayıt etme, raporlama ve analiz etme işlemlerinin toplamıdır.

I- GİRİŞ

Maliyet muhasebesi bir gider dağıtım sistemi olup, asıl amacı üretim için katlanılan giderlerin, gider yerlerine dağıtım ve gider yerlerinden geçen mamullere, bu gideri yükleyerek birim maliyeti saptanmaktadır. Bu nedenle üretim işletmeleri mamullerin birim maliyetini hesaplarken çeşitli maliyet sistemlerinden yararlanmak zorundadır

Üretim işletmelerinde, üretilen mamul ve hizmetlerin maliyetlerini hesaplamak için çeşitli maliyet hesaplamaları kullanılmaktadır. Bu hesaplamaların konusu da maliyet muhasebesinin amaçlarını oluşturur.

Buna göre maliyet muhasebesinin amaçları;

• İnşaat işlerinde satışa sunulacak birimin bir bütün teşkil etmesi ve bu bütünün içinde bir çok maliyet kaleminin rol oynaması nedeniyle, bütünün maliyet muhasebesi aracılığıyla birim maliyetinin tespit edilmesi gerekir.

Üretilen mamullerin birim fiyatlarını saptayarak bilançoda mamul, yarı mamul ve hammadde stoklarının, gelir gider tablosunda satılan malın maliyetinin belirlenmesinin sağlanması,

• Üretilen mamul veya hizmetlerin maliyetinde kullanılan çeşitli giderlerin dağıtılması,

• Yönetimin kısa vadeli planlama ve mamul fiyatlandırma çalışmaları için tarihsel ve tahminsel gider ve maliyetlerin belirlenmesi, gider bütçelerinin düzenlenmesi,

• Maliyetlerin yükselmesi durumunda maliyet fiyatı gelişiminin gözetilmesi,

• Mamul satış fiyatının belirlenmesine yardımcı olunması,

• Stokların kontrol edilmesine yardımcı olunması,

• Faaliyet sonuçlarının elde edilmesine yardımcı olunması,

• Giderler üzerinde kontrolünün sağlanması,

• Kısa, orta ve uzun dönemli planlama faaliyetleri için gerekli bilgilerin sağlanması,

• İşletme faaliyetlerinin kontrolünde ve analizinde yardımcı olunması,

• Yapılan giderleri sorumluluk merkezleri itibariyle ayrıntılı izleyerek, standartlarla karşılaştırılması, sapmaların tespit edip çözüm üretilmesi, yöneticilere maliyet kontrolü ve başarı değerlemesi için bilgi sağlanması,

• Uzun vadeli ve olağan dışı kararlarla ilgili seçeneklerin maliyetlerini saptayıp, karşılaştırmalı ortaya konulması, özel yönetim kararlarına ışık tutulmasıdır.

II- MALİYET SİSTEMLERİ

Maliyet sistemi üretilen mal veya hizmetlerin ne kadara mal olduğunu hesaplamaya yarayan bir sistemdir. Maliyetlerin kapsam, nitelik ve hesaplanış şekli ile ilgili bir takım maliyet hesaplama yöntemlerinin birlikte kullanılmasından maliyet sistemi oluşur.

Maliyet muhasebesinin temelinde, giderlerin dağıtılması esastır. Bu sayede, maliyetlerin üretilen birimler üzerine doğru olarak dağıtılması sağlanır. Böylece, satılacak bir birimin maliyetinin doğru olarak elde edilmesi mümkün olacak ve karın doğru olarak tespit edilmesi imkânına kavuşulacaktır.

Maliyetlerin doğru olarak hesaplanmasında kritik nokta maliyetlerin doğru olarak hesaplanıp, ilgili gider yerlerine doğru olarak yüklenmesidir.

Maliyetlerin hesaplanmasında üretim faaliyetlerinin özelliğine göre iki çeşit maliyet yöntemi kullanılmaktadır.

Maliyetlerin Saptanma Şekline Göre Maliyet Hesaplama Yöntemleri:

İşletmede mamullerin birim maliyetinin hesaplanmasında kullanılan yöntemlerdir. Sipariş, safha maliyet yöntemi ve bunların karmasından oluşan toplam 3 tane yöntem bulunmaktadır.

A- SAFHA (EVRE) MALİYET YÖNTEMİ

Bir birine benzer ve tek tip mamul üreten işletmelerde genelde safha maliyet yöntemi kullanılmaktadır. Yöntem birbirini izleyen veya birbirine bağlı aşamalarda sürekli olarak ve seri halde birbirine benzer mamul üreten işletmelerde kullanılır.

B- SİPARİŞ MALİYET YÖNTEMİ

Belli partiler veya kısımlar halinde üretim yapan ve her partide üretilen mamullerden çok farklı nitelikte üretim yapan işletmeler, her bir mamul gurubunun maliyetini ayrı ayrı hesaplayabilmek için kullandıkları bir yöntemdir.

Bu yöntem inşaat, uçak, gemi, makine, mobilya, hazır giyim, yayınevi gibi büyük ve birbirinden bağımsız birimler üreten işletmeler tarafından kullanılır.

İnşaat işletmelerinde sipariş maliyet sistemi esasına göre maliyet muhasebesi sisteminin başlıca amaçları şu şekildedir

• Proje bazında inşaatlarda oluşan fiili maliyeti tespit etmek,

İnşaat işlerinde sipariş maliyet yöntemi kullanılmaktadır. Özellikle kısımlar halinde üretim yaptığı düşünülen inşaat işlerinde mamulün yapılan inşaat olduğu düşünülürse toplam inşaatın maliyeti ön plana çıkmakla beraber inşaatın çeşitli bölümleri itibariyle faklı oranda girdilerin kullanılması kaçınılmazdır. Örneğin inşaatın temelinde ve kaba kısmında daha fazla çimento ve demir kullanılması, iç aksamının imalatında daha fazla yarı mamul ahşap ve demir malzeme kullanılmasını gerektirir.

Sipariş maliyet sistemi uygulanmasında her taahhüt veya inşaat ayrı ve farklı bir maliyet merkezi oluşturacağından her bir işle ilgili faaliyetlerin ve giderlerin izlenmesinde yarar vardır.

Hem faaliyetler hem de kapsadıkları giderler önceden belirlenecek olursa, faaliyetler ile ilgili giderlerin saptanması kadar dağıtımında kolay olacaktır

Üretim İşletmeleri belirlemiş oldukları maliyet dönemi içinde ürettikleri mal veya hizmetin toplam ve birim maliyetlerini bulmak ve bu maliyetleri diğer dönemler ile karşılaştırmak ve analiz etmek zorundadırlar.

III- SİPARİŞ MALİYET SİSTEMİNİN ÖZELLİKLERİ

İşletmede üretilen her bir mamule ya da siparişe ilişkin her bir maliyet unsurunu ayrı ayrı belirleyen ve mamulün yada siparişin maliyetini özel olarak hesaplamaya imkan sağlayan bir maliyet sistemidir.

Sipariş maliyet sistemine, sipariş maliyeti, iş emri maliyeti, özel sipariş maliyeti de denir.

Sipariş maliyet sistemi genellikle özel işler ya da siparişler üzerine üretimde bulunan işletmelerde uygulanır. Bu maliyet sistemi, gemi, uçak, makine, mobilya, basım inşaat döküm, çeşitli kimyasal maddeler otomobil, buzdolabı, çamaşır makinesi vb. gibi birbirinden ayrı birimler üretilen işletmelerde kullanılabilir.

Her bir üretimi belirli bir özelliğe sahip olan ve partiler halinde üretimi gerçekleştirilen işletmeler bu sitemi kullanır.

Tek bir mamul ya da mamul grubunda oluşan bir sipariş emrine, ilgili tüm giderlerin yüklenmesi bu sistemin özelliğini oluşturur. Ayrıca sipariş maliyet sistemi üretim hesabı yerine gider merkezleri hs. kullanılır.

Sipariş maliyet yönteminde, ilk madde ve malzeme giderleri ile direkt işçilik giderleri doğrudan doğruya üretim partileri (siparişleri) itibariyle saptanıp izlenmekte, genel üretim giderleri ise uygun bazı kıstaslardan yararlanarak siparişlere dağıtılmaktadır.

A-SİPARİŞ MALİYET SİSTEMİNİN YARARLARI

1- İşletme yönetimine maliyet verilerini kullanılabilir bir biçimde sağlar.

2- Kârlı işlerin karsız işlerden kolayca ayırd edilmesini sağlar.

3- Çeşitli işlerin maliyetlerini karşılaştırarak etkinlik kontrolünün kolayca yapılmasına imkanı sağlar.

4- Fiili ve tahmini maliyetler karşılaştırılarak işletmece, gelecekte alınacak benzer siparişlerin maliyetlerinin tahmin edilmesine olanak sağlar.

5- Üretimde kullanılan çeşitli emek, hammadde ve malzemenin miktar olarak da belirlenmesi sonucu, işçilik zaman kontrolü, hammadde ve malzeme miktar kontrollerinin yapılmasına imkân sağlar.

6- Satış fiyatının maliyete dayandığı sözleşmelerde özel siparişin maliyetinin hesaplanmasına olanak sağlar. Bu gibi sözleşmelerde üretici işletme, maliyetlerinin üzerine belirli bir kar miktarı ekleyerek satış fiyatını belirleyebilir. Böylece maliyetin özel olarak saptanmasına imkan sağlanmış olur.

7- Siparişler ve gider merkezlerine ait giderlerin dökümü, gider kontrolünün yapılmasını kolaylaştırır.

8- Gerçek maliyetlerin tahmini maliyetlerle karşılaştırılması ile faaliyetin rasyonelliğinin, verimliliğinin denetlenmesini sağlar

B- SAKINCALARI

1-Maliyetli ( masraflı) bir yöntemdir. Giderlerin özel olarak ve ayrıntılı biçimde incelenmesi genellikle personel giderlerinin artmasına neden olur.

2-Sistemin uygulanması zaman alır.

3-Gelecekte yapılacak bir işlemin maliyetinin tahmin edilmesinde geçmişte yapılan işlerin maliyetinden yararlanılması, maliyet giderlerinin ve siparişlerin bir dönemden ötekine farklı olması nedeniyle hatalı sonuçlar elde edilmesine neden olur.

4-Bu sistem gerçek (tarihi) maliyet yönteminin sakıncalarına sahiptir. Mamul maliyetlerini toplamak amacıyla kullanılan belge sipariş maliyeti kartı olarak adlandırılır. Sipariş maliyet sisteminde, sipariş maliyet kartı üretim hesabının yardımcı sipariş maliyet kartı defterini oluşturur.

C- SİPARİŞ MALİYET YÖNTEMİNDE KULLANILAN BELGELER

• Siparişin başlaması için verilen sipariş emir belgesi

IV- İNŞAAT İŞLETMELERİNDE SİPARİŞ MALİYET SİSTEMİ

Sipariş maliyetinin temeli, her bir proje itibariyle takip edilecek olan direkt giderlerin (örneğin çimento, demir, beton, işçilik gibi) projeler itibariyle takip edilmesi, endirekt giderlerin ise (örneğin amortisman, kira vs.) uygun iş ölçülerle projelere dağıtılmasına dayanmaktadır.

Sistemde her bir siparişin hesaplanan toplam maliyeti o siparişteki birim miktarına bölünerek birim maliyet elde edilmektedir.

Yükleme oranı=            Bütçe (İş Bazlı Gelir )

Bütçe (Toplam Faaliyet Bazlı Gelir)

Maliyetlere Yüklenecek GİG=Yükleme oranı x Gerçekleşen Fiili Harcama (Genel Üretim Gideri

A- Örnek: X inşaat işletmesine ait inşaat projelerinin 2008 yılı hak ediş bedelleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

İşletme 2007 yılında 10.000.000,00 TL tutarında ortak nitelikte endirekt gider yapmıştır. Endirekt giderler hak ediş bedellerine göre dağıtılacaktır. Bu bilgilere göre 2006 yılında her projenin toplam maliyetini, sipariş maliyet yöntemiyle şu şekilde hesaplanacaktır.

A Projesi:

Yüklenme oranı            =          35.000.000        =     0,35

100.000.000

Endirekt Gider Payı       =          10.000.000 x 0,35=3.500.000

Toplam Maliyet =          19.500.000 + 10.250.000+3.500.000

Toplam Maliyet =          33.250.000

B Projesi:

Yükleme oranı  =          25.000.000        = 0,25

100.000.000

Endirekt Gider Payı       =          10.000.000x 0,25= 2,500.000.-

Toplam Maliyet =          9.500.000+ 8.500.000 + 2.500.000

Toplam Maliyet =          20.500.000

C Projesi:

Yükleme Oranı =               40.000.000        = 0,40

100.000.000

Endirekt Gider Payı    =  10.000.000 x 0,40 =4.000.000

Toplam Maliyet =          21.500.000+9.500.000+4.000.000

Toplam Maliyet =          35.000.000.-TL

V- DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

İşletme amaçlarını gerçekleştirmede maliyet sisteminin büyük önemi vardır. Maliyet sistemi ile birim maliyetler belirlenir, işletme faaliyetleri ölçülür, planlanır, alınacak kararlara yardımcı olunur.

İşletmeler üretmiş oldukları mal veya hizmetlerin ne kadara mal olduğunu sağlıklı olarak belirlerler ise işletmelerin başarı durumu artar. Çünkü maliyetlerin doğru olarak hesaplanması savurganlığı ortadan kaldırır ve karı en yüksek düzeye çıkarmak için hangi ürünlerin, hangi pazarlarda, hangi fiyatlarla satılması gerektiğini belirler ve kar planlaması ve kontrolünü sağlar.

Ürünlerin maliyetini belirlemede kullanılan maliyet sistemleri üretim faaliyetlerinin niteliğine göre sınıflandırıldığında, safha maliyeti ve siparişi maliyeti olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Belli bir mamulün veya mamul gurubunun maliyetinin ayrı ayrı hesaplanması gerektiğinde sipariş maliyet sistemi kullanılır

İnşaat işlemleri işlerinin her birinde projelerin maliyetlerini ayrı ayrı izlemesi gerektiğinden, inşaat endüstrisinde maliyetlerin bulunmasında sipariş maliyet sistemi kullanılır.

Mamul veya hizmetin fiilen üretildiği ve esas üretim gider yerleri adı ile anılan teknik birimler olduğu gibi, söz konusu mamul veya hizmetin üretilmesine katkı veren yardımcı ürünlerin üretildiği, yardımcı üretim gider yerleri ve ürünlerin üretilmesine hizmet veren hizmet gider yerleri de vardır.

Yardımcı üretim gider yerleri ile hizmet gider yerlerinde toplanan giderlerin ürün maliyetlerine yüklenmesi gerekir.

Diğer taraftan esas üretim gider yerlerinde toplanan giderlerin o serviste üretilen mamül ve hizmetlere dağıtılması sorunu vardır.

Bu çerçevede giderin dağıtılması 3 aşamada yapılmaktadır.

1-Gider çeşitlerinin gider yerlerine dağıtılması (1.Dağıtım )

2-Yardımcı üretim gider yeri ile hizmet gider yerlerinde toplanan giderlerin dağıtılması (2.dağıtım)

3-Esas üretim gider yerlerinde toplanan giderleri, o gider yerinde üretilen mamül ve hizmet maliyetlerine yüklenmesi (3.dağıtım)

Genel Üretim Giderlerinin dağıtımı,  3.dağıtım esaslarında olduğu gibi siparişlere yüklenmesi gerekir.

Bu çerçevede, direkt işçilik saatleri, sipariş (yapım işleri ayrı ayrı) direkt giderler toplamı, makine çalışma saatleri, direkt malzeme tüketimleri; üretim miktarı esas alınarak toplam maliyetler belirlenir.

Her bir yapım işine Direkt İlk Madde ve malzeme, direkt işçilik ve genel üretim giderleri toplanarak üretim maliyeti bulunur. Genel üretim giderlerinin inşaat birimleri dağıtımı, dağıtım oranı yarımıyla yapılması gerekir.

Ömer KÖSE(*)

Yaklaşım

(*)        Maliye Bakanlığı Muhasebat Başkontrolörü

YARARLANILAN KAYNAKLAR

1- Şükrü KIZILOT İnşaat Muhasebesi 1999-Yaklaşım Yayınları

2- Ayten Aksakal (Ersoy) MMMO Derneği Ankara Şube Bülteni Mart/Nisan 2001 Sayısı

3-  Mehmet ŞENLİK İnşaat Muhasebesi 2005 Detay Yayıncılık

4- AKDOĞAN Nalan- SEVİLENGÜL Orhan, Tekdüzen Muhasebe Sistemi Uygulaması, İSMMMO Yayını, İstanbul, 1998

5- AKDOĞAN Nalan, , Maliyet Muhasebesi Uygulamaları Gazi Kitapevi Yayınları, Ankara,2006

6- ALTUĞ, Osman, Maliyet Muhasebesi, 13. Baskı, Türkmen Kitabevi, İstanbul, 2001

7- Memduh Akçay, Erdal AKDAĞ,… Murat Yayınları Ankara 1994

8- Şenol BABUŞÇU, Adalet Hazar, 2007 SPK Değerleme Hazırlık Kitabı, Akademi Yayınları